Σε βραχώδεις πλαγιές των Άνδεων, σε υποτροπικές χαράδρες της Αιθιοπίας, σε νησιά της Ιαπωνικής Θάλασσας, υπάρχουν κτίσματα που αντιστέκονται σε κάθε προσδοκία. Έχουν μορφή ναού, ιερού ή βωμού – μα δεν έχουν είσοδο. Καμία πρόσκληση. Κανέναν δρόμο. Ούτε μονοπάτι. Σαν να σχεδιάστηκαν όχι για τον άνθρωπο, αλλά για το βλέμμα κάποιου άλλου· ή για να μη τα διαβεί ποτέ κανείς.

Στην αρχαιολογία, τέτοιες δομές εγείρουν σιωπηλές απορίες. Τι λατρεύεται εκεί όπου κανείς δεν μπορεί να σταθεί; Ποια τελετή λαμβάνει χώρα όταν απουσιάζει το κοινό;
Η απάντηση, ενίοτε, είναι πως ο ίδιος ο ναός είναι η τελετή.

Χώροι αφιερωμένοι στο "Άλλο"

Στο Περού, σε απομονωμένες τοποθεσίες όπως το Marcahuamachuco και το Chavín de Huántar, εντοπίζονται δομές χωρίς προσβάσιμες εισόδους. Μερικές είναι προσανατολισμένες προς ηλιοστάσια, άλλες εναρμονισμένες με υπόγεια ροή νερού. Δεν υπήρξαν τόποι συγκέντρωσης, αλλά "συσκευές" τελετουργίας – ίσως όχι για το ανθρώπινο μάτι.

Στην Ιαπωνία, τα αρχαϊκά ιερά του Σίντο αποκαλύπτουν μια συγγενή ιδέα: δεν είναι ο εσωτερικός χώρος που έχει σημασία, αλλά το ον που τιμάται. Ο χώρος απλώς υποδηλώνει την παρουσία του kami – του πνεύματος. Ο άνθρωπος δεν μπαίνει στον ναό. Μένει έξω, σε στάση αναμονής. Η απουσία πρόσβασης δηλώνει σεβασμό.

Ακόμη πιο ριζική είναι η περίπτωση των λαξεμένων ναών της Λαλιμπέλα στην Αιθιοπία. Οι περισσότεροι είναι προσιτοί, μα όχι όλοι. Υπάρχουν επιμέρους δομές – πύργοι, αψίδες, διάδρομοι – δίχως λειτουργικότητα, δίχως ανθρώπινη κλίμακα. Ενδεχομένως, οικοδομήθηκαν όχι για λειτουργία, αλλά για μνήμη. Μια γεωμετρία προς το επέκεινα.

Αρχιτεκτονική του απρόσιτου

Η κοινή συνισταμένη όλων αυτών των τόπων είναι η έννοια του απρόσιτου ιερού. Ένα μοτίβο που διαπερνά τον χρόνο:

• Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έχτιζαν πυραμίδες με εσωτερικούς θαλάμους αδιαπέραστους.

• Οι Ετρούσκοι τοποθετούσαν τις νεκρικές κατασκευές σε λαβυρινθώδεις σχηματισμούς χωρίς δυνατότητα "επίσκεψης".

• Οι Ζαραθουστριανοί διατηρούσαν "Πύργους της Σιωπής", ανοιχτούς μόνο στα όρνια και στον ουρανό.

Ποιο το νόημα ενός ναού που δεν επιτρέπει είσοδο;
Μια θεωρία προτείνει πως το ιερό, σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν ήταν για τον πιστό – ήταν για την ίδια την θεότητα. Η κατασκευή δεν απευθυνόταν στον άνθρωπο, αλλά στον ουρανό, στον χρόνο, ή στο αόρατο.

Από την τελετή στην υπαρξιακή ερώτηση

Από πολιτισμό σε πολιτισμό, αυτή η ιδέα επανέρχεται: το ιερό δεν είναι πάντα προσβάσιμο. Ίσως, μάλιστα, δεν πρέπει να είναι. Γιατί μερικές αλήθειες δεν φωτίζονται με δάδες. Διατηρούν την ιερότητά τους στην αφάνεια.

Στην εποχή μας – όπου όλα ζητούν εξήγηση, όπου κάθε ερείπιο γίνεται "χώρος επισκέψιμος" – αυτοί οι ναοί λειτουργούν σαν όρια. Θυμίζουν πως ο άνθρωπος δεν είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων. Υπάρχουν χώροι που πρέπει να μένουν απρόσιτοι. Όχι για να αποτρέψουν, αλλά για να δηλώσουν: Δεν είναι όλα για σένα.

Επίλογος χωρίς πρόσβαση

Ίσως τελικά αυτοί οι ναοί δεν χτίστηκαν για να τους δούμε. Ούτε για να μπούμε μέσα.
Ίσως χτίστηκαν για να τους θυμόμαστε.
Ή για να θυμηθούμε κάτι βαθύτερο: ότι η παρουσία δεν απαιτεί πάντα είσοδο.

Ότι το ιερό, όπως και το αίνιγμα, δεν ανοίγει προς τα έξω. Αλλά προς τα μέσα.